Turkmen language practice تمرین زبان ترکمنی
22) Complete the questions, using the appropriate genitive suffix.
سوالات را با استفاده از پسوند مالکیت مناسب کامل کنید.
At ýönkeme goşulmalaryny dogry ulanyp, soraglary düzüň.)
Example/مثال /Göredeli:
Men näçe ýaşym…da?
(How old am I? من چند ساله هستم؟)
1. Sen näçe ýaş……… da?
(How old are you? تو چند سال داری؟)
2. Ol näçe ýaş……… nda?
(How old is he? او چند سال دارد؟)
3. Biz näçe ýaş……… da?
(How old are we? ما چند سال داریم؟)
4. Siz näçe ýaş……… da?
(How old are you? شما چند سال دارید؟)
5. Olar näçe ýaş……… nda?
(How old are they? آنها چند سال دارند؟)
Answers/ پاسخ ها /Jogaplar:
1. Sen näçe ýaşyňda?
2. Ol näçe ýaşynda?
3. Biz näçe ýaşymyzda?
4. Siz näçe ýaşyňyzda?
5. Olar näçe ýaşynda?
23) Ask five of your friends their names and how old they are. Record in the table below.
از پنج نفر از دوستان خود نام و سن آنها را بپرسید. در جدول زیر ثبت کنید.
Bäş adamyň adyny, ýaşyny sora we öýjükleri doldur.
Ady näme? →Näçe ýaşynda?
Wahab Serdar →Ol altmyş dört ýaşynda.
1. …………………………….
2. …………………………….
3. …………………………….
4. …………………………….
5. …………………………….
Answers/ پاسخ ها /Jogaplar: ?
Türkmen dili
Türkmen dili Esasy orfografik kadalar Düýp sözleriň ýazuw düzgüni
Düýp sözleriň ýazuw düzgüni
Sesleriň düşmek düzgüni
Ilki bogny açyk we çekimlileri gysga aýdylýan, soňy z, l, n, r, s, ş seslerine gutarýan iki bogunly düýp sözleriň soňuna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, ikinji bogundaky gysga aýdylýan dar çekimliler özlerinden öň z, d seslerinden başga açyk çekimsiz ses gelende, düşürilip ýazylmalydyr.
Meselem:
agyz agzy
ogul ogly
bogun bogny
görün görner
bagyr bagry
towus towsar
uruş urşar
köwüş köwşi
Asyl, pasyl, nesil, ylym ýaly sözler bu kadadan çykarylyp, asly, pasly, nesli, ylmy kimin ýazylýarlar.
Ikinji bogundaky dar çekimlisi düşürilýän sözler goşma sözleriň sostawynda gelende, dar çekimliler üçünji we dördünji bogunda gelseler-de düşürilýär.
Meselem:
baggoýun baggoýny
kyrkbogun kyrkbognuň
Dar çekimlisi düşürilip ýazylýan sözleriň öňünden goşulma (prefiks) goşulyp, olar üç bogunly söze öwrülseler-de, dar çekimliler düşürilip ýazylýar.
Meselem:
nätanyş nätanşy
betnebis betnebsi
Aňry, bäri, ýokary, ileri ýaly tarap görkezýän sözlere d, k, l, r, s sesleri bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky dar çekimliler düşürilip ýazylýar.
Meselem:
aňry aňyrda, aňyrky
bäri bärde, bärki, bärsi
ýokary ýokarsy, ýokarrak
ileri ilerlemek, ilerki
Aňry sözüniň soňuna ýokarky sesler bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, r we y sesleri öz orunlaryny çalşyrýarlar.
Meselem:
aňry aňyrda, aňyrky, aňyrsy, aňyrrak, aňyrlygyna
Soňy dar çekimli ses bilen gutarýan sözlere giň çekimliler bilen başlanýan işlik ýasaýjy goşulmalar goşulanda, söz soňundaky dar çekimli düşürilip ýazylýar.
Meselem:
sary saralmak
küti kütelmek
çüri çürelmek
ýiti ýitelmek
mawy mawarmak
garry garramak
porsy porsamak
süýji süýjemek
turşy turşamak
Guzy, uky, dury ýaly sözlere işlik ýasaýjy -la, -le goşulmasy goşulanda, söz soňundaky dar çekimli (y, i) düşürilip ýazylýar.
Meselem:
guzy guzlamak
uky uklamak
dury durlamak
-ýyş, -ýiş arkaly ýasalan sözleriň soňuna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, -ýyş, -ýiş goşulmasynyň, y, i sesleri düşürilip ýazylýar.
Meselem:
okaýyş okaýşy
ýaşaýyş ýaşaýşy
sözleýiş sözleýşi
K sesine gutaryp köp bogunly sözleriň soňuna -jyk, -jik, -jak, -jek goşulmalary goşulanda, söz soňundaky k sesi düşürilip ýazylýar.
Meselem:
taýak taýajyk
köýnek köýnejik
oýluk oýlujak
ilik ilijek
bölek bölejik
Dymyk sesleriň açyk sese öwrülişi
Soňy zarply dymyk k, p, t, ç sesleri bilen gutarýan köp bogunly hem-de çekimlisi uzyn aýdylýan bir bogunly sözleriň yzyna çekimli ses ýa-da r sesi bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, söz soňundaky dymyk sesler degişli açyk g, b, d, j seslerine öwrülip ýazylýarlar.
Meselem:
taýak taýagy
orak oragyň
ak agrak
elek elege
gap gabyň
kitap kitabymyz
tertip tertibi
at adyň
tut tudyňyz
belet beledräk
Meret Merediň
güýç güýjüň
giç gijräk
çekiç çekije
agaç agajyň
Bu kadadan çykarylyp, tanap, tarap, ganat, edebiýat, hökümet, zähmet, minnet, niýet ýaly alynma sözleriň soňky p, t sesleri açyga öwrülmän aýdylýar, şeýle hem ýazylýar.
Meselem:
tanap tanapy
tarap tarapy
ganat ganaty
Zarply dymyk k, t seslerine gutarýan bir bogunly uzyn çekimlili we birden köp bogunly işliklere ý harpy bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky dymyk sesler açyk g, d seslerine öwrülip geplenýär. Bular geplenişi ýaly açyga öwrülip ýazylmalydyrlar.
Meselem:
aklat akladýar
işlet işledýär
okat okadýar
düzet düzedýär
it idýär
ajyk ajygýar
howluk howlugýar
gijik gijigýär
öjük öjügýär
Soňy -at, -et, -ýat seslerine gutaran arap, eýran dillerinden geçen köp bogunly sözleriň soňuna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky t sesi açyk d sesine öwrülmän ýazylýar.
Meselem:
jemagat jemagatyň
syýasat syýasaty
syýahat syýahaty
edebiýat edebiýaty
minnet minneti
medeniýet medeniýetimiz
millet milleti
zähmet zähmetiň
hökümet hökümeti
sungat sungaty
Soňy k, p, t, ç seslerine gutarýan sözler çekimli ses bilen başlanýan sözleriň öňünden gelip, şolar bilen goşulyp ýazylanda, ýokarky dymyk sesler degişli açyk seslere öwrülip ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
nalaçedeýin nalajedeýin
basypalyjy basybalyjy
Akoraz Agoraz
Soňy dymyk p, t, ç seslerine gutarýan rus-internasional sözleriniň yzyna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulsa-da, dymyk sesler açyga öwrülmeýär.
Meselem:
teleskop teleskopy
ştamp ştampy
institut instituta
Peç sözi bu kadadan çykýar: peç -- pejiň.
Soňy k sesi bilen gutarýan rus-internasional sözleriniň yzyna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, söz soňundaky dymyk k sesi, köplenç, açyga öwrülýär.
Meselem:
tehnik tehnigi
akademik akademigi
Çekimlisi gysga aýdylýan bir bogunly sözleriň yzyna çekimli sese we r, ý seslerine başlanýan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky dymyk sesler açyga öwrülmän ýazylýar.
Meselem:
ek eker, ekýär
aç açar, açýar
at atar, atýar
tap tapar, tapýar
çet çeträk
gep gepi
iç içi
kak kaky
Et, git, aýt, gaýt, gurp, zarp, enç, sanç, harç, pent, bent, gant, yşk, köşk ýaly az-owlak sözler bu kadadan çykarylýarwe olaryň soňundaky dymyk sesler açyk sese öwrülip ýazylýarlar.
Meselem:
et edýärin, edýärsiň
git gidýärin, gidýärsiň
aýt aýdýaryn, aýdýarsyň
Soňy zarply dymyk k, p, t, ç seslerine gutarýan sözler sözlem içinde çekimli seslere başlanýan sözler bilen ýanaşyp gelenlerinde, olaryň soňundaky dymyk sesler degişli açyk g, b, d, j seslerine öwrülip gepleniş häsiýeti bar. Şeýle bolsa-da, bular ýazuwda öwrülmän ýazylmalydyrlar.
Gög ot ýazylman; gök ot; içib otyr ýazylman, içip otyr; bad alyp ýazylman, bat alyp; ag öýli ýazylman, ak öýli ýazylmalydyr.
Söz ortasynda iki çekimsiziň ulanylyşy
Düýp sözüň ortasynda eşidilýän we her biri aýry bogna degişli bolan ýanaşyk gelen iki dymyk sesiň soňkusyny açyga öwrüp ýazmaly.
tapbat, hatda, depder, keçje, çakgy, çakgan, işdä, mekdep, serişde.
Madda, maddy, mukaddes sözleri bu kada girmeýär.
Söz ortasynda ýanaşyk gelýän st, mb, ňg sesleriniň düýp sözlerde assimilleşdirilen wariantyny ss, mm, ňň ýazmaly.
hassa, ussa, tümmek, lemmer, gaňňa, işeňňir.
Ýassyk, tussag ýaly sözler hem bu kada girizilýär.
At bolup gelýän gyzzyrma, össürim, bassyrma ýaly sözleriň assimilleşdirilen formasy ýazylmaly. Bular işlik bolup gelende assimilleşdirilmän, gyzdyrmak, ösdürmek, basdyrmak ýazylýar.
Asyl sözleriň ortasynda ýanaşyp gelýän ld, nd sesleriň assimilleşdirilmedik warianty ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
ballak baldak
ballyz baldyz
sallamly saldamly
künnük kündük
sannyk sandyk
ýannak ýandak
ennam endam
Öňki bogny ýapyk, soňky bogny r sesi bilen başlanýan sözlerde r sesiniň öň ýanynda ysgynsyz dar çekimli eşidilse-de ýazylmaýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
topurak toprak
gudurat gudrat
pytyramak pytramak
eşiret eşret
artykmajyrak artykmajrak
ganymadyrak ganymadrak
tiziräk tizräk
Ses we şekil bildirýän sözlerde -la, -le goşulanda, goşulma bilen ol sözleriň arasynda çala eşidilýän dar çekimli ses bar ýaly bolsa-da, ol ýazylmaýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
patylamak patlamak
hykylamak hyklamak
haşylamak haşlamak
iňilemek iňlemek
Söz soňunda iki çekimsiziň ýanaşyk gelşi
Düýp sözleriň soňunda iki sany dymyk çekimsiziň ýa-da sonorly we dymyk çekimsiz sesleriň ýanaşyk gelmek häsiýeti bar. Olaryň ilkisi w, g, ý, l, n, ň, r, s, h, ş sesleri bolup, soňkusy bolsa k, p, s, t, h, ç sesleri bolýar. Şol çekimsiz sesleriň arasynda ysgynsyz dar çekimli ses eşidilýän ýaly bolsa-da, olar ýazylmaýar.
Meselem:
wp howp
wç möwç
gt bagt, nagt, wagt
ýp haýp, keýp
ýt aýt, gaýt, süýt
lk halk, mülk, silk
lp gulp, zülp
lt milt, çalt, elt, ýalt, ýult
np synp
ns jyns, üns
nç gazanç, begenç, guwanç
ňk süňk, aňk, taňk, çeňk
rz arz, karz
rk berk, şark, gerk, erk
rp harp, sarp, zarp, gurp
rs ders, sars, bars
rt ýyrt, dört, murt, mert
rh çarh, parh, nyrh
rç harç, burç, berç, sarç
st ast, kast, üst
ht äht, jäht, şäht
şk köşk, yşk
şp keşp
şt küşt, keşt
Dar çekimlileriň dodaklandyrylma düzgüni
Ilki bognunda dodak çekimlilerinden (o, ö, u, ü) biri gelen köp bogunly sözleriň ikinji bognundaky gysga aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylyp ýazylýar.
ogul, ýorunja, uçgun, öküz, ümür, ýüzüm, ýumuş, ýumşuň, ýurduňyz, özüň, üzüm, kömür, düzüm, sözüň, ogluňyz, ördük, durduňyz, özümiz, ýoluňyz, rolunda.
Düýp sözlerde w sesinden öň we soň gelen gysga aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylyp ýazylýar.
gawun, mawut, awunmak, hyjuw, ýazuw, awuly.
Türkmen sözlerinde söz soňundaky dar çekimliler dodaklandyrylman ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
ulu uly
börü böri
çürü çüri
mawu mawy
awu awy
Ýokardaky ýaly sözleriň yzyna goşulma ýa-da söz goşulanda, gysga aýdylýan dar çekimliler sözüň ortasyna geçýärler we dodaklandyrylyp ýazylýarlar.
Meselem:
uly ulumsy
uky ukuda
öwgi öwgüli
öňki öňküligine
dogry dogrulap
dürli dürlüsinden
awy awuly
mawy mawumtyl
Goşma sözler: otluçöp, toklutaý, porsuderman.
Eger-de ikinji bogundaky dar çekimliler uzyn aýdylýan bolsa, beýle sözlerde olar dodaklandyrylman ýazylmalydyr.
Meselem:
uly ulynyň
uky ukynyň
öňki öňkini
öwgi öwgiňiz
Goşma sözlerde dodak çekimlileri, umumy kada esasynda, sözüň üçünji we dördünji bogunlarynda hem ýazylýar.
Oguldursun, Daşhowuz, üçburçluk, mekgejöwen.
Iki hili aýdylýan sözleriň ýazuw düzgüni
Kä dodaklandyrylyp, kä dodaklandyrylman, iki hili aýdylýan sözleriň dodaklandyrylyp ulanylýan warianty ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
hinji hünji
mykdar mukdar
Misir Müsür
minmek münmek
Mydam, ýilik ýaly sözler bu kadadan çykarylyp, dodaklandyrylman ýazylýar.
Çirtmek, çürtmek, bitin, bütin ýaly sözleriň her biri aýry-aýry many aňlatmagyna görä, olaryň iki hili formasy hem ulanylmalydyr.
Bütin sözi hemme, ähli sözüniň manysynda ulanylyp, bitin sözi abat manysynda ulanylyşy kimin.
Söz ortasynda ýanaşyk gelýän lň-ňl, lg-gl, pr-rp sesleriniň çalşyrylyp ulanylyşy duş gelýär. Ýazuwda bularyň ilki warianty alynýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
ýaňlyş ýalňyş
yglamak ylgamak
torpak toprak
Sözüň başynda kä açyk, kä dymyk aýdylýan çekimsiz sesleriň açyk görnüşi ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
tykyz dykyz
tört dört
kep gep
tänmek, dänmek, tikmek, dikmek, kyrt, gyrk ýaly sözleriň her biri aýry many aňlatmagyna görä, olaryň iki hili görnüşi-de ýazylýar.
kyrk sözi belli mukdary (kyrk adam), gyrk sözi gyrkylmak ýa gaýçy bilen bir zady kesmegi aňladýar.
Käbir düýp sözlerde çalşyrylyp ulanylýan g, w sesleriniň soňkusy ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
ýügürmek ýüwürmek
dügme düwme
ögürmek öwürmek
dügün düwün
Ugur, ýugur, jögi ýaly sözler bu kada girmeýärler.
Kä inçe, kä ýogun çekimliler bilen iki hili aýdylýan sözleriň inçe warianty ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
adym ädim
tyz tiz
sym sim
alam älem
Watan, dyz, janawar, ys, yz sözleri bu kadadan çykarylýar.
Soňy ç sesine gutarýan sözlere d, j, l, s, ç sesleri bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, ç sesi ş sesine öwrülip geplense-de, ýazuwda öwrülmän ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
aşdy açdy
göşjek göçjek
uşjak uçjak
saşly saçly
güýşli güýçli
işsem içsem
agaşçy agaççy
Iki sany açyk bogundan düzülen işliklere ý bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky çekimliler düşürilip geplense-de, ýazuwda düşürilmän ýazylýarlar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
otýar otaýar
gorýar goraýar
daşýar daşaýar
bezýär bezeýär
deňýär deňeýär
bekýär bekeýär
ýamýar ýamaýar
Soňky çekimlisi iki hili aýdylýan düýp işlikleriň giň çekimli bilen aýdylýan warianty ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
dagymak dagamak
dokymak dokamak
gatymak gatamak
sarymak saramak
Goşma sözleriň ýazuw düzgüni
Goşma has atlar bile ýazylýar.
Amangül, Geldimyrat, Almaata, Köneürgenç, Gyzyletrek, Amyderýa, Köpetdag, Syrderýa
Eger-de bile ulanylýan has atlaryň soňkusynyň yzyndan üçünji ýöňkemäniň goşulmasy getirilýan bolsa, onda olar aýry ýazylýar.
Murgap derýasy, Kazbek dagy, Dnepr derýasy
Goşulyp ýazylýan has atlaryň ortasynda ýanaşyp gelýän iki çekimliniň gepleşikde biri düşürilip geplense-de, ýazuwda olar düşürilman ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
Annoraz Annaoraz
Almata Almaata
Könürgeç Köneürgenç
Basym taýyndan birleşen, fonetik özgerişe sezewar bolan we täze many aňladýan goşma sözler bile ýazylýar
ýekegapan, gözdaňdy, atagzy, bedenterbiýe, gözbagçy, unaş, aýakgap, porsuderman, içigara, agzala, basybalyjy, bäşýyllyk, myhmansöýer, birentek, birneme, birsyhly, gözýetim, saryýagyz.
Goşma jyns atlarda galdyrylyp geplenýän çekimli sesler ýazuwda hem düşürilip ýazylýar.
Meselem:
Ýalňyş Dogry
gelineje gelneje
altyatar altatar
Durubermek, goýubermek, görübermek, alybermek, gidibermek, turubilmek, duýubilmek ýaly goşma işlikler bile ýazylýar.
Goşma sanlary emele getirýän sözleriň her biri aýratyn ýazylýar.
on bir, on bäş, on dokuz, iki ýüz ýigrimi bäş.
Tirkeş sözleriň aralaryna defis goýlup ýazylýar.
köne-söne, oglan-uşak, gaty-guty, aňry-bäri, düzüm-düzüm, gel-git, otyr-tur, bäş-on.
Iru-giç, azu-köp, gyzu-juwan, keýpi-sapa, ahy-zar ýaly tirkeş sözlerde baglaýjy goşulmalar (u, y, i) sözüň ilkisine goşulyp, onuň yzyndan defis goýlup ýazylýar.
Sypatlaryň öňünden gelip, artyklyk derejesini ýasaýan m, p, s seslerine gutarýan bölekler bilen sypatlaryň aralaryna defis goýlup ýazylýar.
göm-gök, gas-gaty, dos-dogry, ap-ak, gyp-gyzyl.
Gaýtalanyp gelýän sözleriň aralygyndaky -a, -e, -ba, -be, -da, -de, -dan, -den, -ma, -me, -ha, -hä ýaly goşulmalar sözüň ilkisine goşulyp, onuň yzyndan defis goýlup ýazylýar.
basa-bas, göçe-göç, ýylba-ýyl, günbe-gün, obama-oba, öýme-öý, gütde-güt, alha-al, sürhä-sür, tizden-tiz.
Bir sözüň iki gezek gaýtalanmagy we soňkusyna -dan, -den goşulmagy bilen ýasalan tirkeş hallaryň arasyna defis goýlup ýazylýar.
ýyl-ýyldan, gün-günden.